Sooyaalkii Taxane Taariikheed Ee Budhigii Waxbarasho Ee Lagu Yagleelay Bilowgii Iftiinka Ilaays oo lagu suurto galiyey seeskii Dugsiyada Madaniga ah ee waxbarashada deegaanka Arabsiyo iyo odayaashii sida geesinimada lahaayd u suurto geliyey midhihii waxbarasho ee loo riyaaqay laguna reeyey goosashadeedii Qormadii afraad.
Sooyaalkii Taxane Taariikheed Ee Budhigii Waxbarasho Ee Lagu Yagleelay Bilowgii Iftiinka Ilaays oo lagu suurto galiyey seeskii Dugsiyada Madaniga ah ee waxbarashada deegaanka Arabsiyo iyo odayaashii sida geesinimada lahaayd u suurto geliyey midhihii waxbarasho ee loo riyaaqay laguna reeyey goosashadeedii Qormadii afraad.
Waxa aaynu qormadii tan ka horaysey aay inoo joogtey safarkii waxgaradkii odayaashii reer Arabsiyood aay uugu anbabaxeen caasimada Hargeysa oo xilligaasi ahaayd meesha looga taliyo maxmiyadii Ingiriis ee loo yaqaaney (British protectorate), sida ku diiwaan gashan taariikhda gumaaystihii Ingiriiska ayaa sheegaaysa in markii hore maxbiyada ingiriis ee (British Protectorate Somaliland ) aay markeedii hore aay Berbera magaalo madax u ahaayd sannadkii 1884-1898 oo aay Beberi markeedii horeba aay u ahaayd xarun aay maamul ka dhigteen boqortooyadii cismaaniyiintu, balse aay mustacmaradii ingiriisku cudeedii mileteri ee berberi xarunta u ahaayd aay urartey Burco , Berberana loo daayey maamulka xafiisyada siyaasada iyo arimaha bulshada ee musacmarka.
Burco waxa aay noqotey xarunti ciidamada Ingiriis ee laga ga duulayey daraawiishta uu Sayed Maxamed Cabdule Xassan hogaanka u ahaa 1899-1920 kii, balse 1920 kii markii Sayed maxamed Cabdile Xassan iyo Daraawiishtiisii la jabiyey 1920 kii ayaa caasimadii looga tilinayey mustacmaradii Ingiriiska ( British Protectorate) loo soo rarey magaalada hargeysa oo xilligaasi loo igmadey in aay magaalo looga taliyo maxbiyada noqoto.
Intaasi waxa aay iga ahaayd si aan fikir guud idiinka siiyo taariikh ahaan caasimada hargeysa sida aay ku timid taariikh ahaan iyadoo haddii aan si qoto dheer aan u sii galno aan mawduucan lagu soo koobin karin oo aay leedahay caasimada hargeysi taariikho facweyn oo aan buug iyo laba midnaba lagu soo gunaanadi karin, markaas aan gudo galo oo aan u soo noqdo safarkii odayashii reer Arabsiyo aay uugu baqooleen magaalada Hargeysa oo ahaayd xaruntii uu gumaysiga Ingiriis uu ka maamulayey deegaanadii ku hoos jirey maxbiyadiisa ee la odhan jirey ( British Protectorate Somaliland.
Ujeedada safarkani waxa uu daarnaa qorshe guud iy mid gaarba u taabsanaaya baahiyaha badan ee uu qabay deegaanka guud ee aay magaalo maamul u ahaayd Arabsiyo. baahiyahaas guudna muu ahaayn kuwo aay afka uun ka gudbiyeene waxa aay qorsho ahaan iyo nidaamka u soo dhisii hab-qoraala oo farshaxanimo ku dheehan tahay.
1-Baahida uugu horaaysa waxa aay safka hore geliyeen in loo dhiso dugsi wabarasho iyo xarun caafimaad oo lagu baahi-bixiyo bukaanka qaba baahi caafimaad oo maalin kasta u safra si aay daawo caafimaad uuga helaan meelo ka fog fog oo awoodooda safar aay ku adag tahay in aay tagaan dhaqaalo daro awgeed hanoqotee ama itaalba u sahliwaayo in aay safaradaas dhaadheer galaane.
2- Baahida labaad baa ahaayd in aay deegaanka Arabsiyo helaan xarun caafimaad oo lagu dhibeeyo laguna daryeelo xoolaha nool iyo in loo sameeyo si xaga wax soosaarka beeraha loo kordhiyo Beer lagu bacarimiyo shinida labeeranaayo laguna abaqaalo talaalka dhirta, waxaa kale oo qodobkan labaad la socotey in uu deegaanka Arabsiyo helo ciidan ilaaliya dhirta (forestry ranger) si looga hortago xaalufka iyo nabaad guurka aafada deegaaan keeni kara taas oo dhibtiisa aan waxba laga qaban karin haddii imika la bilaabi waayo oo aay dawlada ingiriis ee mustamaradu ( British Protectorate Somaliland ) aay siyaasad guud iyo aragti fog ka yeelan weeydo arinkaa xaalufka deegaan ee dhici kara mustaqbal ka soo socda.
Markii aay goor habeenimo ah odayaashii aay galeen Hargeysa oo aay ku nasteen habeenkaasi huteel ama goob seexad oo aay ka ijaarteen ayaa markii aay salaadii subax tukadeen soona qureecdeen ayaa goorsheegta saacadu marka aay ku dhawdahay toddobadii iyo badhkii subaxnimo aay ku soo beegeen xafiiskii badhasaabkii ingiriis uu fadhiisan jirey. Sida u caadiga ahaayd Badhasaabka Ingiriis marka loo tagaayo si toosa looguma geli-jirin ee waxaa la sii mari jirey qaab sharci oo loo maro booqashada lagu arkaayo Badhasaabka.
Marka hore waxaa loo tagi-jirey xoghaayntiisa rag iyo dumar kuu doone ha noqdee oo laga samaayan jirey warqada balanka ah ee lagula kulmayo badhasaabka. Inta aaney xoghaayntu ama xoghayuhu samaayn warqada balanka waxa caado u ahaayd in marka hore uu xoghayuhu ama xoghaayntu labadaba kuu doone ha ahaadee uu marka hore ogaaysiin jirey badhasaabka martida rabta in aay la kulanto, marka uu qorshahiisa maalinle uu arko ee uu isagoo ka duulaya qorshihiisaa maalinimo uu ogolaado in uu badhasaabku la kulmi karo oo uu qaabili karo martidaas ayuu xoghayuhu ama xoghaayntu ku noqon jireen martida waxaanay u diyaarin jireen turjumaan iyo warqadii ogolaanshaha ee lagula kulmaayey Badhasaabka.
Hadaba markii aay odayaashii reer Arabsiyood ee uu hormoodka u ahaa Cali Hanfi ( Cali Yare) aay xoghaayntii ama xoghayihii badhasaanku gudoonsiyeen warqadii ogolaanshaha loona diyaariyey turjumaan afka ingiriisiga baaxuuri ku ah oo u kala dabqaada xaga afka iyaga iyo badhasaabka ayaay galeen xafiiskii badhasaabka ingiriis iyagoo uu hogaaminaayo abaankii afku ama turjumaanka loo diyaariyey.
Odayaashii reer Arabsiyo iyo badhasaabkii ingiriis waxaa dhexmartey dood aad u qadhaadh iyagoo aqoontoodii hibo ee codkarnimo uugu bandhigaya qorshahoogii aay soo dejisteen oo qoraal ahaan luuqada ingiriisiga qoddob qoddob uugu muujiyey baahidooda iyo sida sharciga ah ee aay xaq uugu leeyihiin in baahiyahan laga daboolo waayo muwaadiniin cashuur bixiyaala ayaanu nahay kula doodayeen
.
Badhasaabkii oo lagaga gacan sareeyeen doodoodii ayaa Badhasaabka uu markii uugu dambaysey uu isdhiibey soo jeedintii xuquuqeed ee aay odayaasha reer Arabsiyo xaqa uugu lahaayeen maamulkii mustacmarada Ingiriiska.ka amase loo yaqaaney ( British Protectorate Somaliland ).
.
Badhasaabkii oo lagaga gacan sareeyeen doodoodii ayaa Badhasaabka uu markii uugu dambaysey uu isdhiibey soo jeedintii xuquuqeed ee aay odayaasha reer Arabsiyo xaqa uugu lahaayeen maamulkii mustacmarada Ingiriiska.ka amase loo yaqaaney ( British Protectorate Somaliland ).
Badhasaabkii ingiriis oo odayaashii reer Arabsiyo ku qancinaaya in uu qoddobadii caafimaadka guud ee bulshada ku nool deegaanka Arabsiyo, ta xanaanada xoolaha ,nool, ta , kobcinta wax soosaarka beeraha iyo tii ka hortaga xaalufka guud ee fayo dhawrka deegaanka in uu saxeexayo imka oo bacdo lix cisho lagu dhaqan gelin doono balse ta waxbarashada waxa uu ku xidhayo odayaasha laba shuruudood oo sidan soo socota ah:-
Badhasaabkii Ingiriis waxa uu u sheegay kolka uu igu horaaysa in aanu imika ama sannadkan 1958 ka ku suntan aaney isaga iyo maamulkiisuba awoodi karin goob waxbarasho oo markaasi goobta waxbarasho hoose lagu dhigto aay dhisi karaan uun sannadaka dambe, qoddobka la baadan waxa uu ahaa in aaney sannadkan ku diyaar garayn karin ardey waxbarasho fasalka koowad loogu bilaabi karo waayo waxa u dejisan sharciga waxbarasho ee mustacmarada waa in laga helo deegaanka waxbarasho laga bilaabayo ugu yaraan fasalka koowaad arday gaadhaysa 35 ardey, markaas waxaan idiin sheegayaa buu yidhi Badhasaabkii isagoo jaleecaya goobtii aay ka xigtey koraastii waftigii odayaasha ahaa ee reer Arabsiyo aay ka fadhiyeen xafiiskiisa in aad sannadka dambe aad diyaarisan ugu yaraan shan iyo soddon arday oo lagu bilaabo fasalka koowaad.
Markii uu arinkii waxbarashada dugsi ee deegaanka Arabsiyo lagu yagleelayey uu Badhasaabkii labadaa qoddob ee aadka u adkaa ku xidhey oo aay odayaashii reer Arabsiyo uu midba midka kale eegay oo laays weydiiyey sida loo dhaafi karo labadan arin ee culus ayuu hadalkii qaatey Cali Hanfi ( Cali Yare ) , waxaanu ki bilaabay isagoo turjumaankii ku odhanaya u turjun hadalkaayga Badhasaabka oo waxaad ku tidhaahdaa labadaa qoddob ee aad na hordhigtey anaa kuu balan qadaya in aan buuxinaayno shuruudahaasi looga baahan yahay in uu deegaanka waxbarasho laga bilaabaayo in uu buuxin karo, markaas labadaa qoddob waan buuxin karnaa oo balan qaad ad baad noogu iminaaysaa usbuucan soo socda in aad noogu timaadid.
Markii uu turjumaankii uu hadalkii Cali Hanfi u turjumey ayuu inta uu Badhasaabkii xagii uu Cali Hanfi kaga beegnaa eegay buu yidhi , sideed arinkaa isla usbuucan ku xalin kartaa xiitaa goob ardaydaasi aad leedahay afartan arday in ka badan baanu haaynaa oo diyaara wax lagu baraa majirtee. Markii uu Badhasaabkii jawaabtaasi siiyey ayuu Cali Hanfi uu yar dhoola cadeeyey Badhasaabkii ku yidhi horta ta goobta ardayda aanu haaynu oo ka badan afartan arday oo noo diyaara aniga ayaa uugu deeqaya laba qol oo meherado aan uugu talo galey in wax loogu dhigo ardeyda inta sannadka ka hadhsan ee aad u dhamaystiraysaan goobta waxabarasho ee loogu talo galay in ardayda deegaanka Arabsiyo aay u noqoto Dugsi hoose dawladeed oo waxbarasho, balse Badhasaab waxaanu kaa codsanaynaa in aad noo diyaarisid laba macalin oo markaad usbuucan soo xaqiijiso goobta waxbarasho iyo ardeyda dhiganaaysaba wax u dhigta ardaydasi.
Badhasaab kii waxa uu ka balan qaaday odayaashii reer Arabsiyood in aay diyaariyaan labadaa qol ee Cali Hanfi balan qaadey kuwaas oo ku yaaley suuqa hoose masaajidka agtiisa iyo arday gaadhaysa ugu yaraan 35 ardey uu Badhasaabkunu soo booqan doono isagoo kormeeraya in la oofiyey shuruudihii uu waxbarashada ku xidhay, isla sabtidan soo socotana uu imanaayo toddobada subaxnimo magaalada Arabsiyo, markaa uu helo in aay odayaashii reer arabsiyood aay hayaan ard eygaadhaysa 35 ardey iyo goobtii, isna uu qaadi doono caqabadihii uu hordhigey. Dhinaca kalena waxa uu Badhasaabku balan qaadey in uu sannadka soo socda u dhisi doono saddex fasal iyo hal xafiis oo maamulka Dusigu hawlihiisa shaqo maalmeed uu ku maareeyo oo uu ku jiro kaydka buugaagta lagu kaaydiyo, sidoo kale waxa uu balan qaadey sida loo fulin lahaa goob caafimaad oo lagu daryeelo caafimaadka guud ee deegaanka Arabsiyo, ta xanaanada xoolaha iyo goob lagaga dhibeeyo shilinta xoolaha cunta, in la samaayn doono beer wakaalada dhirta iyo daaqa hoos iman doonta oo noqota goob kor u qaada wax soosarka beeraha iyo abaqaalka, laguna dhaqaaliyo talaalka geedaha iyo la dagaalanka xaalufka deegaanka.
La Soco Qormooyinka Dambe
Khadar Jaambiir Egeh
Taxanihii Sooyaal Ee Milicsigii Taariikheed Ee Aay Soo Martey Magaalada Arabsiyo Iyo Deegaankeedii Hoos Iman Jirey Maamulkeeda Sanadihii 1950s kii Ee Waxbarasho iyo Sidii Loo yagleelay Dugsiyadii Dawliga ahaa Ee Waxbarashada Madaniga Ahaayd Qaybtii Saddexaad.
Khadar Jaambiir Egeh
Marxaladii waxbaraasho ee arabsiyo sanaadii 1958-1960s, Qormadii sadexaad Q3
Taxanihii Sooyaal Ee Milicsigii Taariikheed Ee Aay Soo Martey Magaalada Arabsiyo Iyo Deegaankeedii Hoos Iman Jirey Maamulkeeda Sanadihii 1950s kii Ee Waxbarasho iyo Sidii Loo yagleelay Dugsiyadii Dawliga ahaa Ee Waxbarashada Madaniga Ahaayd Qaybtii Saddexaad.
Budhigii Wabarasho Ee Lagu Yagleelay Dugsiyadii Uu gu Horeeyay Ee Lagu Billabay Magaalada Arabsiyo Qormadii 3aad.
Qoraalkan aan kaga hadlaayo marxaladaha taariikheed ee waxbarashada Dugsiyadii uugu horeeyay magaalada Arabsiyo ayaa ah mawduuc dhumucdiisu iyo laagaha uu ku fadhiyaa kuwo qoto dheer oo marmaba marka ka sii dambaysay tuuro daba-taxana oo taariikh da,weyn idila geli doonta inkastoo ujeedada qoraalkani uu yahay in uun inoo iftiimiyo si guud marxaladihii waxbarasha ee lagu bud-dhigay aasaaskii ilaayska aqooneed ee degmada Arabsiyo iyo Aabayaashii hormoodka ka ahaa iftiinkaas aqoomeed.
Sida aaynu hore u soo sheegnay sanadku markuu ahaa 1958 kii gu,gaas waxaa laga hirgeliyey magaalada Arabsiyo labadii fasal ee wax lagu bari lahaa ardaydii fasalka koowaad ee ka soo kala jeeday deegaanka balaadhan ee aay xukumi jirtey xilligaas magaalada Arabsiyo.
Hadaba aan ku bilaabo sidii aad qormadii koowaad aad ku soo aragteen intiinii la socotey mawduucyadan aan ku bilaaynay taariikhdii dugsi waxbarasho ee aay soo martay magaalada Arabsiyo oo waataaynu nidhi Odayaashii magaaladu waxa aay u tageen District Commissioner kii Iingiriis ee fadhiyey Hargiesa, waxa aan ka cudur daaranayaa qoraalkaygii hore in aan idiinku sheega Odayaasha reer Arabsiyo ee waagaasi in aay District Commissioner ka Ingiriis aay uugu tageen Gabiley, markaas waxaan kale oo aan halkan idiinku iftiimin doonaa in aaney Gabiley District ahaayn xilligaas oo Gabiley laftigeeda Hargiesa laga xukumi jirey.
Gabiley waxaa Degmo laga dhigey sannadku markuu ahaa ama gu,gii 1963, Degmadnimada Gabiley waxa aay ku timid dadaal dheer oo uu in badan ku soo jirey alle naxariistiisa janno haka waraabiyee Sheekh Muxumed Warsame (Sheekh Muxumed Yare). Sheekh Muxumed Warsame oo ku magac dheeraa (sheekh muxumed yare) halgankiisa degaanimo muu ahaayn mid uun ku koobnaa oo qudha in Gabiley Degmo noqoto taas oo midhahiigii aay dhashay in Degmo aay noqoto Gabiley gu,gii 1963.
Waxaase kale oo jirtey in uu sheekh muxumed warsame horaantii sanadkii 1950 kii in uu inta uu gargad dhooba aha oo ahaayd meherad uu lahaa baneeyo uu arday badan halkaas ku soo ururiyo dawladii ingiriisna waaydiisto In macalimiin iyo agabka waxbarasho laga caawiyo balse dadaalkaas baahinta aqooneed ee uu horseedka ka ahaa sheekh muxumed warsame waxaa ganafka ku dhuftey niman turjumaano ahaa oo reer hargeysa ah taas oo aay District Commissioner kii Ingiriis ee Hargeysa fadhiyey ku yidhaahdeen qoeshaha caawineed ee uu sheekh muxumed yare ku dalbanaayo in macalimiin iyo agab-waxbarasho in aaney habayaraatee waxba ka jirin meeshuna aay tahay malcaamad quraan yar oo dhawr arday dhigtaan balse aragtidaasi iyo turun-turiiyinkaas loo dhiga sheekh muxumed raage maay ahaayn kuwo ka niyad jabiya in aay ardayda deegaanka Gabiley helaan tacliinta aay xaqa u leeyihiin, arinkaasina waxa uu sii kordhiyey dadaalkiisuu oo uu ku gulaystey in aay fasalkii koowad sanadku markuu ahaa 1952 in loo yagleelo Dugsigii uuguu horeeyay oo saddex fasal ah lona yaqaanay (Riis Elementary School 1952).
Dugsiga loo yaqaano Qalax oo isna Dugsi dhexe ah waxaa ardatdii uugu horaysey galeen 1958 kii. Waxaana Dugsigaas maamulayaal ka ahaa Aden Axmed Isaaq, Jaamac Maxamed Badmaax iyo Cumar Carte oo isna maamule iyo macalinba ka ahaa sanadadaa 1958-1959. Markaas taariikhdaas Gabiley iyo xilligaay DEgmo noqotay iyo Dugsigii uugu horeeyay oo loo yaqaanay Riis Elementary shool kaas oo la yagleelay markuu sanadku ahaa 1952 kii aan intaas ku dhaafo oo aan u soo noqdo markii aay Odayaashii reer Arabsiyo aay u tageen District Commissioner kii Ingiriis ee Hargeysa joogay kaas oo aay ka dalbanayeen in aay mustacmarada Ingiriis ka caawiso Degaanka Arabsiyo Agab-waxbarasho macalimiin iyo tayaanya caafimaad ee uu qabey Deegaanka Arabsiyo waagaasi.
Anbabixii Odayaasha Arabsiyo iyo safarkoodii hswleed ee aay ku tagayeen magaalada Hargeysa oo xilligaas ahayd casimada looga taliyo maxbiyadii Ingiriis oo loo yaqaanay sida duuwaanada taariikhda gumaaystaha ku jirta (British Proctetorate Somaliland). Anbabaxaa safar ee aay Odayaashii hormoodka iyo haldoorka ka ahaa magaalada Arabsiyo oo aay hogaaminayeen1-Cali Hanfi Coofle (Cali Yare) 3-Braahim Nadiif oo ahaa Duqa magaalada iyo ka saddexaad oo ahaa Axmed Gure ayaa daaranaa sida aay Badhasaabkii Ingiriis ee fadhiyey Hargeysa aay uugu qancin lahaayeen in magaalada Arabsiyo laga bilaabo Dugsi hoose oo wax aay ku bartaan ardayda ku nool deegaankaas balaadhan oo aan haaysan goob aay wax ku bartaan isla markaana aay daawlada ingiriis ka caawiso agabkii iyo kaabayaashii waxbarasho suurta galin lahaa kuwaas oo aay ka mid ahaayeen marka uugu horaysa in ardayda loo dhiso goob dugsi oo ka kooban laba fasal iyo hal xafiis, hal stoodh oo buugaagta lagu keeydiyo iyo in aay ardaydu helaan tacliintayo leh oo loo keeno macalimiin tayadoodu saraayo.
Weli waxa aaynu ku jirnaa safarkii anbabax ee odayaashii hormoodka u ahaa waagaas guud ahaan deegaanka Arabsiyo ee aay uugu kicitamayeen Caasimadii Hargeysa oo xilligaas ahaayd halka looga taliyo maxbiyadii Ingiriiska ee *British Protectorate* loo yaqaaney.
Qorshaha safarkoodu sida aaynu hore u soo sheegnay ayaa waxa uu ka koobnaa sidan:- 1- in loo helo goob wax lagu bara dhalaanka mustaqbalka waxbarasho gaadhay ee dagaanka Arabsiyo guud ahaantii ku nool kuwaas oo xaq u leh in loo dhiso Goob waxbarasho, macalimiin iyo agab waxbarasho oo aay tayadiisu saraayso, sida buugaagta daabacan, miisaska iyo kuraasta lagu fadhiisto sabuurado wax loogu dhigo, 2-Qoddobkan labaad baa isna ahaa in deegaanka Arabsiyo loo dhiso dakhtar yar oo uu u dhan yahay agabkiisii fudaaydin lahaa in loogu adeego shacabka sida umulisada, gargaarka deg dega ah dhakhaatiir aqoon u leh iyo wixii weheliya agab caafimaad oo dhan.
. 3- Qoddobkan saddexaad ayaa dhigayey in loo dhiso xero lagu daaweeyo laguna daryeelo xoolaha nool xeradaasina waxa loo yaqaanaa (Xero-dhibta) 4- Qoddobkan afraad ayaa isna ahaa in loo dhiso stoodh lage kaaydiyo daawooyinka caafimaadka dadka iyo xoolaha kaas oo ku ooli jirey halka u dhaxaaysa beerta dayax iyo Abiib cabdillaahi, Gurigaas ama stoodhkaas loogu tala gelay in dawooyinka lagu kaaydiya waxaa la siisyey sannadku markuu ahaa 1958 kii macalinkii qaaliga ahaa ee faysal umar mushteeg oo guri ahaan u gali jirey, waana halkaay ka bilaabmatey kabaadii hore ee Arabsiyo ee aay ka mid ahaayeen Cabdillahi Dhagareed,Hirad iyo qaar kaloo badan laguna sameeyay heesihii subcis sida heesta loo yaqaano *Degan* ee aay midhaheeda ka mid ahaayeen:-
Deganaayn sida doox
Daad marayoo
Darintii kaga taal
Labada dacaloo
Duunyadii weli
Daaqin Baad tahayee
Deganaayn sida doox
Daad marayoo
Darintii kaga taal
Labada dacaloo
Duunyadii weli
Daaqin Baad tahayee
5-Qodobka shanaad oo qorshahaas isna uugu weynaa baa ahaa in magaalada Arabsiyo oo ku qaniya dhulbeereedka iyo weliba beer-biyoodka loo yaqaano bustaanada in beer-weyn oo siidhadhka lagu beero laguna daryeelo dhirta si looga hortago caalufka iyo nabaad guurka in magaalada laga sameeyo Beertaasna waxa aay soo jirtey ilaa waagaas ingiriiskii ilaa sanadkii 1988 kii waxaana hlwadeenka ahaa beertaas Cabdilaahi qalinle axmed oo loo yaqnaay shabeel balse beertaas garanmaayo in aay imika jirto waxaase aan u soo qaatay in aad la socotaan hantiyihii degaanku lahaa ee aay weli shaqsiyo gaari ku camal falaan.
Magaalada Arabso xilligaas 1950s kii waxa aay ahaayd magaalo aad u kooban oo sida la sheego ama taariikhdu warinaayso magaalada Arabsiyo oo maheredii uugu horaysay ahaayd 1928 kii waxaa dhisay Ibraahim cabdillaahi oo ahaa Aw muxumed Ibraahim aabihii sida yuusuf cali maxamed odey laga hayana isagoo ka waramaaya berigii meheradaa Ibraahim ee ceelbiyoolaha agtiisa ahaayd ka waramaaya waxa uu yidhi yuusuf cali:-* Meherada uugu weyn buu ahaa , Guri aad u qurrux badana wuu lahaa oo dhawr daaqadood leh iyo albaab weyn, dushiisana waxaa marsanaa sibidh, laban na wuu ka samaysnaa, markaas anoo aruuta oo adhiga ku soo foofiyey halka uu dugsiga dhexe yahay ayaan dooxan oo laag yara inta aan gebiga ka soo boodo , dooxan laagta ahna aan ka soo ta laabo aan iman jirey meheradii aw muxumed aabii Ibraahim, inta kale magaalado dasooyin iyo waabab gerdado sarab iyo dhoobo isku jirta baay ahaayeen*.
Markaas hadaba horaantii 1950s kii magaaladu waxa aay ahaayd magaalo aad u kooban oo suuqa quburista loo yaqaano ilaa sakada suufi nuuriye aan dhaafsiiynay, suuqa uugu weeynina ee hilibka,khudrada ,sonkorta lagu , dharka iyo wax badan oo kale lagu iibiyaana waxa uu ku yaalay sakadaas suufi nuuriye ilaa xaaji jiidhe horteeda oo sakadii xaaji amare uu tukaanka ku lahaan jirey ee tarawele uu lahaa sakadaa waxaa la dhisey 1967 kii oo xilligaas 1950 gii-1966 maa jiren. halka uu yahay saldhiga boolisku xilligaasi 1950s kii ilaa 1969 kii waxa aay ahaan jirtey suuqii tumaale-yaashe, hadhuudhleeyda iyo baadlayaasha, saldhiga xabsiga ee dadka lagu xidhaana waxa aay ku taalay halka aay degmo aw gaab daganayd ee reer aw xassan agtooda, xafiiska dacwaduhuna waxa uu ku yaalay sakada guri aay isku sakad yihiin xaaji abdi obsiiye hada waa sakada galbeed kaga beegan sidaan filaayo imika saldhiga boolisku halkuu yahay, bacadlayaashuna iyaguna waxa aay ku yaaleen halkaas uu imika yahay saldhiga bilaysku, xaanalayda iyo dumarka sonkorta iibiyaa iyo xawaashyaduna waxa aay suuq yar oo jiin-gado biro tiirar u yihiin ayaay ku lahaayeen halka warshadad laaydhku ku taalay oo halkaas waxaa kaga soo jeeday meherad uu cabaas lahaa oo gabyanka dooxa u dhawayd.
Xilligaas hadaba baabuurta hargiesa u baxda ama jabuuti ee loo yaqaanay kuryeeli waay yaraayeen . Waxaana mahaalada Arabsiyo labadii usbuucba mar dhinaca hargeysa uuga bixi jirey hal baabuur, hal kalena bishii ama labadii bilood buu u bixi jirey jiuuti, labadaas baabuurna waxaa kala watey laba nin oo la kala odhan jirey Sacad iyo Feero-gaas. Istaanka baabuurta laga raacaana waxa uu ku yaalay geedka weyn ee ku yaala halka uu saldhiga bileysku imika uu yahay ee dariiqa yari u dhaxeeyo misgiid-jaamaca oo isna la dhisey 1964 kii.
Haddaba marka la tegaayo Hargeysa ama Jibuuti waxaa magaalada ka bixi jirey hal dariiq oo u dhexeeyay halka uu imika maskiid-jaamacu yahay iyo saldhiga bileysku, waxa uu dariiqaasi marka wax yar loo jiro daanyaale aay baabuurti ku yar xakan jireen si rakaabka iyo alaabta saaranba loo xisaabiyo baabuurta loona hubiyo. Marka aay xisaabta alaabta iyo rakaabka baabuurta la hubiyana ayaa aay wadayaasha baabuurtu shidhka u geli jireen baabuurta si aay safarkoodii hore uugu sii socdaan, xilligaasi oo aan ahaayn xilligan casriga ah ee dunida dhinac kastaba aay xag welba uuga horumartey ayaa xilligaasi darawaliintaas baabuurtaas iyo kirishbooyiinyooduba aay dhibaato ku hayeen rakaabkaasi oo aan inta badanba baabuur arag korisna hadalkooda daaye, marka dadka rakaabka ah baabuurtaa la saarayo waa la badh daba teegaari jirey oo xiitaa iyagoo anfariirsan ayaa salaanka lugaha garab marin jirey kirishboyguna baabuurta dushiisa ayuu inta uu garbaha soo qabto iyagoo miyir la sagxada hoose ee baabuurka fadhiisin jirey, markuu baabuurku dhaqaqana kuwa aan hore baabuurba u arag dhirta iyo cirkaa u guur guuri jirey oo markaas baay madax wareeri jireen oo hunqaaco dhabtooda buuxin jirtey.
Baabuurtaasi maay ahaan kuwo xaawli badan ku socda oo sood koodu aad buu u gaabnaa waagaas oo taayirkuun baa rogman jirey baan isleeyaha. markaay daanyaaale ka dhaqaaqaan toddobada subaxnimo ee aay ku sii yar hakadaan magaalooyinka geed-abeera , Xidhinta oo xilligaas aad u camirnaa lagana heli jirey makhaayado iyo tukaano yar yar oo aad u camiran dadkana u khidmeeya laguna hakan jirey si aay dadku uugu nastaan kana adeegtaan inta ka hadhay safarkooda, baabuurtana lagu sii giijiyo wixii ka dabca. Xidhintu waxa aay ahaayd ubucda weyn ee kala qaybsa dariiqa cad oo u kala baydha qayb hargeysa u baxda iyo qayb galbeedka u baxda oo ilaa jabuuti tagta, waana halkii loogu heesi jirey halkuu xaaji gaydh xamaanta dhigtiyo xajkeenuna xidhinta weeyaan. Markaas baabuurka Arabsiyo ka soo baxaa toddobada subaxnimo ee arooryaad waxa uu gaadhi jirey Hargeysa lixda makhribnimo ee galab dhac.
Iyadoo aan sidaas hadaba uuga soo sheekaaynay safarka Arabsiyo ee ilaa Hargeysa lagu tagaayo in aanu sahlanayn waagaas ayaay Odayaashii reer Arabsiyo ee u socday danta shacabkooda uugu anbabaxeen Hargeysa iyagoo ijaartey gaadhigii Sacad oo ingaudh u ahaa iyaga sii socod iyo soo socod si aay u soo gutaan hawsha dadaal ee aay degaankooda iskaga xilqaadeen ilaahaay dhamaan Aabayaashaas ama awoowyaashaas qabriga ha u nuura idikuna faataxada u soo mara aamiin.
Markii aay tageen subaxnimadii dambe xafiiskii badhasaabka ee Ingiriis ayaa markiiba uu badhasaabkii kala horyimid Odayaashii waji furan iyo gacmo soo dhawayn diiran wata, markii aay doododii iyo dood celin laays dhaafsadey dhamaan shantii qoddob ba in uu usbuucaas ku fulin doono ayuu badhasaabkii ku balan qaaday balse waxa uu ku xidhay laba shuruudood qodobkii tacliinta mida uugu horaysa waxa uu yidhi inta dugsiga la idiin dhisaayo waa in aad la timaadaan goob guri oo caruurta wax laagu dhigo, shuruuda qoddobkaas markiiba waxaa ka jawaab celiyey Cali Hanfi Coofle oo laba guri oo uu suuqa hoose ku lahaa uugu deeqay in ardayda wax lagu baro, shuruuda labaad ee lagu xidhayna waa in aay marka hore diyaariyeen ugu yaraan 25 arday oo lagu bilaabo qaybtan soo socota oo aad u xiiso badan la soco
La Soco Qormooyinka Dambe
Khadar Jaambiir Cige
Marxaladii waxbaraasho ee arabsiyo sanaadii 1958-1960s, Qormadii labaad.
La Soco Qormooyinka Dambe
Khadar Jaambiir Cige
axanihii Sooyaal ee lagu aasaasey Dugsiyadii wWaxbarasho ee laga yagleelay magaalada Arabsiyo oo aay hoostagaan Deegaan aad u balaadhan waagaas, Qormadani waa Qaybtii Labaad.
Budhigii Wabarasho Ee Lagu Yagleelay Dugsiyadii Uu gu Horeeyay Ee
Lagu Billabay Magaalada Arabsiyo Kuwaas oo lagu barto Aqoonta Maadiga ah Sida:- 1-Sceince ka 2-Geography-ga 3- Math ka 4-History 5- Socail Science 6-Arabic 7- English 8 -Gyms.
Lagu Billabay Magaalada Arabsiyo Kuwaas oo lagu barto Aqoonta Maadiga ah Sida:- 1-Sceince ka 2-Geography-ga 3- Math ka 4-History 5- Socail Science 6-Arabic 7- English 8 -Gyms.
Ma fududa marka hore in si dhib yar loo helo oo loo bilaabo ama loo dhigo seeska Dugsiyo aqooneed lagu yagleelaayo haddii aaney marka hore u dhamaystirnayn awoodihii sahli-lahaa in la helo goobihii wax la gu dhigaayey ee aay ardaydu wax ku baranaaysey iyo agabkii waxbarasho ee aas-aaska u ahaa in lagu dhiirada , waayo ugu horaayn waxaa loo baahan yahay in la diyaariyo goobihii ardaydu wax ku dhigan lahaayd iyo agabkii waxbarashada oo dhamaaystirin iyo weliba in aay goobahaasi ama dugsiyadaasi aay joogaan macalimiin aqoon leh oo lagu soo carbiyey habka wax dhigista ama loo yaqaano (Teaching Methods).
Macalimiintaa Dugsiyada wax kabarta ardayada waxaa waagaas lagu soo carbin jirey dugsiyadii caanka ahaa xilligii mustacmaradii Ingiriiska hada waa labadii Dugsi ee kala ahaa (Camuud iyo Sheekh) oo la yagleelay si macalimiinta iyo ilaayskii hogaamineed ee umada loogu carbiyo, waxaana labadaas Dugsi ee kala ahaa (Camuud iyo Sheekh loo asteeyey in aay noqdaan warshadii ama hooyadii aqooneed ee diyaar-garayneysey ama lagu carbinaayey jiilkii soo kacaayey ee loo diyaarinaayey in aay umadan hogaamiyaan, waxaana labadaa Dugsi ee Camuud iyo Sheekh kala ahaa la yagleelay gu,gii ama sanadkii 1944 kii.
Labadaas Dugsi ee Camuud iyo Sheekh oo qaaybo farabadan iskugu jirey laguna kala baranayey culuun kala jaada ayaa waxaa waaxyahaa kala jaadka ahaa ee labadaa Dugsi ee camuud iyo sheekh iyana ka mid ahaa waaxweyn oo lagu carbiyo macalimiinta loo na yaqaanay marka la soo gaabiyo TTC ama ( Teacher,s Training Centre). Ardayada loo tababaraayey macalinimada waxa aay Dugsigaas tobobar ka ama (TTC) da aay waaxdaa tobabarka macalinimada aay ku jiraayeen muddo laba sano ah oo aay ku diyaarinayeen shahadada macalinimada ( Educational Teaching Certificate), waxaanay muddadaa labada sano ah marka laga reebo maadada takhasuska macalinku dhigaayo aay baranjireen cilmiga loo yaqaan Barbaarinta garaadka ardeyga yar iyo farsamooyinka loo adeegsado waxaana afka qalaad loo yaqaan kalmadan oo luuqada Giriiga laga soo qaatey (Pedagogy Teaching Methods ama Educational Course).
Barayaasha Dugsiyada Camuud iyo Sheekh xilligaas ku jirey waxaa lagu carbin jirey ama loo dhigayey sida aay waxbarasho tayo -fiican uugu gudbilahaayeen ardayada weloo aay ridada macalimiintu aay aad u yaraad balse waxa aay ahaayeen kuwo tayadooda aqooneed ee waagaas aad u saraayso oo haaybad sharaf badan huwana dadkooda u dhexlahaa mushahar fiicana qaadan jirey (earning with decent wages).
Barayaasha Dugsiyada Camuud iyo Sheekh xilligaas ku jirey waxaa lagu carbin jirey ama loo dhigayey sida aay waxbarasho tayo -fiican uugu gudbilahaayeen ardayada weloo aay ridada macalimiintu aay aad u yaraad balse waxa aay ahaayeen kuwo tayadooda aqooneed ee waagaas aad u saraayso oo haaybad sharaf badan huwana dadkooda u dhexlahaa mushahar fiicana qaadan jirey (earning with decent wages).
Barayaashaa waxa loo deegaamiyey in aay anshax iyo akhlaaqda fiican aay kaga dayato ardaydooda, taas oo dhaqanka fiicani uu ka mid ahaa haaybadaha uu dadka kaga dhex muuqdo macalinku, Marka laga hadlaayo labada waaxood ee tababarida macalimiinta ee ku yaaley labadaas macad ee camuud iyo sheekh waxa aay ahaayeen barayaasha ka soo baxa labadaas dugsi kuwo tayada aqoontoodu saraayso oo si fudud u maareeya mushkuladaha wax dhigid ee aay maalin kastaba aay goobaha waxbarashada kala kulmi jireen, waxaanay ahaayeen kuwo lagu soo carbiyey xalinta turun-turo ee caqabad ku noqonaysa habsami u socodka shaqadooda waayo waxaa duruustooda ka mid ahaa la gu soo carbiyey sida aaynu hore u soo sheegnay habaka ardayda loo carbiyo iyo deegaaminta guud ee baayada waxbarasho hababkaas aay isticmaali jireena waxaa ka mid ahaa sida:- 1-Psycholoy 2-Pedology 3- Class Management 4- Coherent 5- Teacher,s persausive 6- Teacher,s Preparatory 7- Teaching Practice Mothed intaas dhan oo aan soo sheegay waa waajibaadkii macalimiintaas lagu soo carbiyey oo loo yaqaan (Pedagogy ama Educational Courses).
Waxa aaynu hore u soo sheegnay qaybtii qormadan ka horaaysey in aay hormoodkii lagu yagleelayey in Ilayska iftiin ee lagu budhigaayey aas-aaskii ama seeskii taclimiin ee udubaha loogu dhidbaayey Dugsiyadii uugu horeeyay Deegaanka Arabsiyo aay hogaanka u hayeen Odayaashii mudakarka ahaa ee magaaladu oo aay hogaaminayeen Cali Hanfi Coofle ( cali Yare).Ibraahim Nadiif ,Axmed Gure, Sheekh Cumar Liibaan (Abu Foqora) dhamaantood Odayaashaasi waay inaga hooseeyaane faataxada haloo mara in uu ilaahaay jannadiisa fardoowsa ka waraabiyo aamiin., ayaa waxa aay maalin ka mida maalmaha barakaaysan ee aay muslimiintu shaqooyinka fasax ka yihiin oo maalin jimca ah aay Oadayaashaa mudakarki ahi iyo indheer-garadkii magaaladu aay miidii-sii uugu badnaayd ku jirto aay shir ku qabsadeen makhaayada dooxa uugu xigta oo uu Chief Caaqil Caynaan Axmed lahaa markii dambana uu Xassan Xaaji Yuusuf Rooble uu ka iibshey Chief Caaqil Caynaan Axmed.
Makhaayadaa uu lahaa Cheif Caaqil Caaynaan Axmed oo ku taala xaga magaalada galbeedka looga soo galo ee u dhow dooxa qaaybiya laba da qayboo ee arabsiyo ayaa uu shirkaasi maalintaa jimcaha ahaayd gelinkeedii dambe markii laga soo baxay salaadii casar aay Odayaashii magaaladu oo aay weheliyaan waxgaradkeedii aay shirkaas ku qabsadeen,. Sannadkan 1958 kii waa sanad barwaaqo badnaa roobkuna u badnaa oo weliba magaalada dhexdeeda waxaa sunsumaya iliilado biyo badan xunbona aanay ku jirin oo xareed saafiya ah, Geedahana waxaa isqabsadey ubaxyo caaynba caayna iyo caleen wada cagaaran .
Cadceeda casarnimo oo diirisay dharabkii geedaha saarnaa oo biyahii tifiq tiqi lahaana ku dhagsiisey falaadhahegii ayaa halkaas uu ka samaaysmey midab dahabiya oo muujinaaya shacnigii quruxeed ee uu ilaahaay ku manaaystey magaallada Arabsiyo oo ah dhul-beereed ku caana Bustaanada. Jawga galabtani waxa uu ahaa mid aad u qurrux badan Makhaayadani waxa aay ka mid ahaayd makhaayadihii aay magaalada Arabsiyo aay waagaas lahaayd kuwii uugu qiimo badnaa , waxaanay Odayaasha waxgaradka Arabsiyo u ahaayd goobta uugu mahiimsan ee aay shirarka ku qabsadaan marka arimaha khuseeya Deegaanka Arabsiyo la gorfaaynaayo, waxa kale oo aay goobtani ahaayd goob wararka lagu kala qaato laguna dhagaaysto wararka adeecadaha wixii dunida marba ku soo kordha ama gudaba ha noqotee.
Makhaayadan uu lahaa Cheif Caaqil Caynaan waxaa xilligaa loo yaqaaney (Civic Centre) taas oo aay micnaheedu ahaayd goobtii wararka lagu kala qaadan jirey. Inamada loo yaqaanay qaxwiyijiinta oo ahaa shaqaalaha makhaayada waxa aay galabtan ku jireen hawl culus waayo dalabka shaaha casaryaha oo xilligaas aad u socdaey dalabka qaarkii dadka macaamiisha u ahaa weliba khaasatan kuwa miyiga ka soo dhaadhacaa marka aay fijaan shaaha dalbadaan ee aay rabaan in loo soo lamado waxa aay istimaalayii hal far oo kor loo taago aamusnaanina la socoto markaas waxaa inanka qaxwajiga ah ku qasab ahaayd in uu si taxadir leh uu la socdo faraha aay macaamiishu kor u taagayaan..
Makhaayadaa uu lahaa Cheif Caaqil Caaynaan Axmed oo ku taala xaga magaalada galbeedka looga soo galo ee u dhow dooxa qaaybiya laba da qayboo ee arabsiyo ayaa uu shirkaasi maalintaa jimcaha ahaayd gelinkeedii dambe markii laga soo baxay salaadii casar aay Odayaashii magaaladu oo aay weheliyaan waxgaradkeedii aay shirkaas ku qabsadeen,. Sannadkan 1958 kii waa sanad barwaaqo badnaa roobkuna u badnaa oo weliba magaalada dhexdeeda waxaa sunsumaya iliilado biyo badan xunbona aanay ku jirin oo xareed saafiya ah, Geedahana waxaa isqabsadey ubaxyo caaynba caayna iyo caleen wada cagaaran .
Cadceeda casarnimo oo diirisay dharabkii geedaha saarnaa oo biyahii tifiq tiqi lahaana ku dhagsiisey falaadhahegii ayaa halkaas uu ka samaaysmey midab dahabiya oo muujinaaya shacnigii quruxeed ee uu ilaahaay ku manaaystey magaallada Arabsiyo oo ah dhul-beereed ku caana Bustaanada. Jawga galabtani waxa uu ahaa mid aad u qurrux badan Makhaayadani waxa aay ka mid ahaayd makhaayadihii aay magaalada Arabsiyo aay waagaas lahaayd kuwii uugu qiimo badnaa , waxaanay Odayaasha waxgaradka Arabsiyo u ahaayd goobta uugu mahiimsan ee aay shirarka ku qabsadaan marka arimaha khuseeya Deegaanka Arabsiyo la gorfaaynaayo, waxa kale oo aay goobtani ahaayd goob wararka lagu kala qaato laguna dhagaaysto wararka adeecadaha wixii dunida marba ku soo kordha ama gudaba ha noqotee.
Makhaayadan uu lahaa Cheif Caaqil Caynaan waxaa xilligaa loo yaqaaney (Civic Centre) taas oo aay micnaheedu ahaayd goobtii wararka lagu kala qaadan jirey. Inamada loo yaqaanay qaxwiyijiinta oo ahaa shaqaalaha makhaayada waxa aay galabtan ku jireen hawl culus waayo dalabka shaaha casaryaha oo xilligaas aad u socdaey dalabka qaarkii dadka macaamiisha u ahaa weliba khaasatan kuwa miyiga ka soo dhaadhacaa marka aay fijaan shaaha dalbadaan ee aay rabaan in loo soo lamado waxa aay istimaalayii hal far oo kor loo taago aamusnaanina la socoto markaas waxaa inanka qaxwajiga ah ku qasab ahaayd in uu si taxadir leh uu la socdo faraha aay macaamiishu kor u taagayaan..
Xilligaas oo raadhywgu aad u yaraa magaalada Arabsiyo waxaaba ka jirey laba radhyow oo keliya oo magaalada laga dhagaysto, labadaa raadhyowna waxaa bixiyey ingiriiska oo mid waxaa la dhiibey Mayor-kii magaalada Ibraahim Nadiif , mid na waxaa la dhigay Makhaayadii Caaqil Caynaan oo u ahaayd magaalada (Civic Centre) keeda ama Baraha-Bulshadu aay ku kulmi jireen halkaas oo aay ku dhagaaysan jireen cadeecadaha raadhow hargeysa iyo BBc da..
Makhaayadan Chief Caaqil Caynaan oo ahaayd Baraha-bulshada kala duwani iyo waxgaradka magaaladu aay ku kulmi-jireen inta badan waxaa lagaga hali jirey wixii dheef iyo dhiilo ah ee ku soo kordha Deegaankaas balaadhaan ee aay ku fadhidey magaalada Arabsiyo , inta badana waxaa lagaga arinsan jirey xogoha caafimeed ee deegaanka hanoqoto mid (Hygine, ) ama Xanaanada xoolaha (vetenary), mid talaalka caruuta ama dhib loo keeno deegaanka iyo dabeecada uu ilaahaay inagu uumay sida waxa afka qalaad loo yaqaan (Enviromental Vulnerablity like Desforestation, Desertification,Landslide, Greenhouse Gasses Emmissions) iyo qaar kaloo badan.
Anigoo aan ka baxayn madwuuceenii lagu yagleelay ilaayskii waxbarasho ee laga yagleelay magaalada Arabsiyo gu,gii 1958 iyo shirkii jimcaha casarkiisii ka dhacay gudaha goobatn makhaayada oo aan kor idiinku soo sheegay in aay waxgaradka magaalada Arabsiyo u ahaayd Baraha aay bulshadu kaga ariminsato kolba wixii dheef iyo dhiilo ah ee ku soo kordha ayaan anoo mooduucaa halkaas ka sii wadi doono aan inyar dib idiinku celin doonaa sannadkii 1969 kii ayaa waxaa Deegaanka Arabsiyo soo food-saartey dhib xagga dooxa ah oo beerihii iyo guryo badan qaaday taas oo magaalada looga baqayba in uu dooxu ku soo durko dabadeedna uu qaadaba, arintaasi waxa aay noqotey arin werwer weyn ku noqotey waxgaradkii iyo Odayaashii hogaanka umada u ahaa;
Markii aay dhiiladaas Dooxa Arabsiyo dhex maraa uu masiibo qaran ku noqdey umadii deegaankaas ku noolaayd sanadkuna uu markaa yahay bilihii uugu horeeyey 1969 kii oo aanu miletarigii xooga dalku aanu talada la wareegin ayaa maalin maalmaha ka mida aay wax garadkii magaaladu oo ka koobnaa haldoorkii deegaanku aay iskugu yimaadeen si aay arinkaa aafada ku noqdey uuga arinsan lahaayeen iyo sida uugu fudud ee aay gurmad deg dega uuga gali lahaayeen arinkaa.
Waxagaradkii magaalada oo aay hormood u ahaayeen Odayaashii magaalada ayaa waxa aay shir deg dega oo albaabadu u xidhan yihiin ku qabteen makhaayadii Baraha Waxgaradka u ahaayd ama la odhan jirey ( Arabsiyo Civic Centre) . Goobtaas waxaa ka dhacday dood aad u xeeladaaysan cilmina ku duugan yahay iyadoo aad looga hadlaayo cilmiga looyaqaan hab-deegaameedka uu i Ilaahay u dhigay labada nolooleed ee isku dheeli tiran ( Eco-Sytem) , waxgaradka goobtaa isugu yimid waxaa ku jirey niman khuburo ku ah baahadaha aduunka waxana ka soo galay dagaalkii labaad ee aduunka sida alle yarxame Mujaahid Gabax Liibaan.
Doodaa goobtii barkulanka u ahaayd waxgaradkii Arabsiyo ku dhex martey sannadkaa 1969 horaantiisii waxa aay doodaasi oo duhurkii bilaamatey laydhna xilligaa muujirine markii migdigii dumayna tiriig-yadii waaweynaa laysku shitay aay soo dabayaaqoowdey doodaasi dheeraayd kow iyo tobankii habeenimo, waxaana ka soo baxay qodobo wax ku oola oo aan hoos idiinku iclaamin doono , qodobadaas oo dhamaanteed qeexayey sidee gurmadka arnkaa aafada noqdey looga hortagi lahaa intaanu masiibo qaran noqon.
Shirkaasi Arabsiyo Civic Centre ka dhacay waxaa nasiib wanaag u hiley District Commissioner kii Degmada gabiley oo markaas Arabsiyo aay hoos imanaysey Muddane Maxamed Cabdi oo reer Cadmeed Cadan waxku soo bartay ahaa kana soo jeeday cid ahaan District Laascaanood. Maxame Cabdi oo ahaa Dc-ga Degmada waxa uu doodiisa uu ku soo gunaanadey in uu isagu ka caawinaayo nin uu yaqaano oo Injineer ku caan baxay sida loo xidho siliga farshaxanka loo sameeyo ee gabyanada lagu xidho, waxa kale oo uu Maxamed Cabdi Dc gii kaloo uu ku baaqay in xaga daawlada uu shidaalka baabuurta iyo laba iska rogu ku caawin doono.
Geesta kale Odayaashii iyo waxgaradkii Arabsiyo oo uu ku jiro Gabiley District Commissioner kii waxa aay soo saareen qodobadan.:- 1- waa in dhamaan meheradaha magaalada oo dhan laxidhaa maalinkasta inta aay haawsha gabyan xidhidu socoto saddex saac aay kana mid noqdaa bayacmustarka iyo maheradaha magaaladu maalgalinta iskaa wax u qabsada. 2- in la hakiyaa baabuurta magaalada in aay safaro dhaadheer u baxaan sida jabuuti oo kale inta uu socdo mashruuca iskaa wax u qabsadu waayo baabuurta xamuulka waxaa looga baahan yahay in aay marna dadka soo daabulaan, marna dhagaxa gabyanka lagu xidhaayo aay soo daabulaan, 3- waa in shicibka miyi iyo magaaloba uu qofkastaaba u huraa xoogiisa laba saacadood in uu ku bixiyo sidii hawshaasi u dhamaystiran lahayd hada waa muddada aay hawsha iskaa wax u qabsadu socoto sanadna ha noqotee. 4- shacabka miyi iyo magaalaba waa in aay maalkooda u horaan sida loo quudin lahaa dadka iskaada wax u qabsada ku shaqaayna ya muddada aay hawsha gabyan xidhidu socoto. qodobada oo badnaa aanan intaas ku soo koo bikaraayn ayaan idiiki dhaafayaa magacyadii Oadayaashii iyo waxgaradkii Arabsiyo ee haawshaas suurto geliyey.
1- Cali Hanfi Coofle ( Cali Yare)
(Ibraahim Ndiif markaas uu geeriyooday waxaa badelay)
2- Xawaadle Cilmi
3- Gabax Liibaan
3- Cumar Liibaan
4-Cabdilaahi Batuun
5-Cabaas
6-Cabdillaahi Batuun
7-Maxamed Daahir Libaan ( Ina Gacanloow)
8-( Gabiley District Commissioner Maxamed Cabdi)
La Soco Qormooyinka Dambe
1- Cali Hanfi Coofle ( Cali Yare)
(Ibraahim Ndiif markaas uu geeriyooday waxaa badelay)
2- Xawaadle Cilmi
3- Gabax Liibaan
3- Cumar Liibaan
4-Cabdilaahi Batuun
5-Cabaas
6-Cabdillaahi Batuun
7-Maxamed Daahir Libaan ( Ina Gacanloow)
8-( Gabiley District Commissioner Maxamed Cabdi)
La Soco Qormooyinka Dambe
Qaliinkii:
Marxaladii waxbaraasho ee arabsiyo sanaadii 1958-1960s Qormadii koowaad
Maanta wax a aaynu Ku soo qaadan doonaa mawduuc taariikh iyo xusuus mudan Ku saabsan ; kaas oo aaynu isdul taagi doono Qaar ka mida sawiradan idiin muuqda magacyadoodii dadka Ku jira ' iyo marxaladii waxbarasho ee Lagu yagleelay Dugsiyada waxbarasho ee uu weli raadkoodu ka sii muuqdo magaalada Arabsiyo sanadkii 1958 kii ilaa 1960s iyo taariikh badan oo waxtar u leh da'yarta maanta Ku nool Deegaanka Arabsiyo
Sawiradan waxaa qaadey macalimad Peace Corps kii Maraykan ka ahaa oo la odhan jirey (Jeanne Dheam). Jeanne Dheam waxa aay ka mid ahaayd macalimiintii , Dhakhaatiirtii, Enjineeradii uu Madaxweynihii Dalka maraaykan ka (John F Kenedy) uu uugu baaqay in aay ka hawl-galaan dunida sadexaad sannadkii 1961 kii wakhtigaas oo uu socdey (Cold War) Dagaalkii qaboobaa ee u dhexeeyay labadii qowadoo ee xilligaas jirey oo kala ahaa (Warsaw iyo Nato) oo aay kala hogaaminayeen Maraykanka iyo Midowgii-Soofeyeedku.
John F Kennedy waxa uu qorshihiisaa loo yaqaaney (Executive Order 10924) ee lagu sameeyay ( Peace Corps ) Bishii Saddexaad ama (3-01-1961) isagoo ka duulaya uu yodhi:-" Waxa aaynu shuuciyada kaga qabsan karnaa dunida saddexaad inagoo u dirna ciidan mutadawaciina oo ka caawiya waxbarashada, beerahaha wax soo saarkooda , dhinacyada caafimaadka, xanaanada xoolaha iyo injineero wadooyinka dhisa kana caawiya soo saarka biyaha iyo wixii la mida.
Jeanne Dheam waxa aay ka mid noqotey oo aay nasiib u heshay in aay ka noqoto macalimad u dhigta ardaydii fasalada 5aad, 6aad, 7aad ee Dugsiga Dhexe ee ku yaala Magaalada Arabsiyo loo naya qaaney (Ahmed Guray Intermediate School). Jeanne Dheam waxa aay ku dhalatey dalka maraykanka sannadkii 1947 kii gaar ahaan gobalka Michigan. Sida xasuus qoran hooyadeed waxa aay ku dhimatey shil-baabuur iyadoo jirta 14 sano, geeridaad hooyadeed ku timid waxa aay ku noqotey dhulgariir oo waxaa ku soo banaanaatey albaabo badan oo aay hooyo kaga beegan tahay ilmo kasta oo maanta iyo xilli horeba ku nool dunida aaynu maanta joogno. Geeridaa hooyadeed iyo rajaynimadeediiba waxa aay galabsiisey in aay ka haajirto meesha aay hooyo macaan ku dhimatey, safarkii firxad ee birmadkii murugana waxa uu la soo galay in aay ku timaado magaalada Arabsiyo oo aay halkaas ka noqoto macalimad Dugsiga Dhexe oo Ardaydaa Axmed Guray Intermediate ka barta maadoyinka kala ah 1-Social Science 2-Engilish -3 Science
-4 Math iyo xiisada loo yaqaan (Gyms) ama Jimicsiga.
-4 Math iyo xiisada loo yaqaan (Gyms) ama Jimicsiga.
Xilligaa aay Arabsiyo ku timid ama aay ka mid noqotey Deegaankii magaalada waxa aay ku beegan tahay muddo imika laga joogo (48 sanno), Da,da aay xilligaa ahaayd waa inta u dhaxaaysa 21-22 jir, markaas waxa aaynu arkaynaa mar haddii aay ahaayd 22 jir in aay haayd gabadh yar oo kacaana ama xilliga aay nolosha kacaanimadu uugu macaan tahay. Bal waxaad dareentaa gabadh yar oo laba iyo labaatan jirta kuna soo barbaartey nolosha maraaykan oo ah dalka uugu dhaqaalaha iyo dheefta badan aduunyada, dhuuniga laquutana ku soo kortay sida (macdonals sandwich, hotdogs, shake-strawbery, shake.milk. starbucks spice brand cofee iyo qaar kaloo badan. Bal waxaad dareentaa xaga {Shower) ka biyo laba ah oo mid qaboob iyo kuwo diiran oo qasabad isku mida ka soo baxaya gabadh ku maaydhan jirtey oo Arabsiyo soo degtey 1967 kii oo biyoole u dhaamiyo dameer afar tanag la saaro ama aay mararka qaarkood iyada laftigeeda Jeanne Dheam inta aay jalxadeeda ka soo dhaansato ceel-biyoolihii nuux caalin inta aay dhabarka u soo ridato aay masaafadii gurigeeda u soo socoto, jidhkana ku maaydhato biyihii oo baaldi lagu shubto waxoogaana girgirihii tanaga timirta ka samaaysnaa aay ku diirsato.
Jeanne Dheam xilligaa aay Arabsiyo timid 1967 oo aaneyba Arabsiyo isla imika aaney dhaamin waxba xilligaa marka laga eego xaga adeeg marka laga reebo dhinaca warsigaadhsiinta oo aay imika aduunyada oo dhemi heer ka gaadhay hada (Technolog- ga casrigee) xilligaa aay Jeanne Dheam aay timid magaalada Arabsiyo maay lahaayn ( electricity , communication, post and mailing deliver etc). Jeanne Dheam waxa aay la qabsatey wax aay la daalaa dhacdaba noloshii aay dadka Arabsiyood xilligaas caadiga u ahaa, waxaanay wada qaaybsadeen maalmo farxadeed iyo maalmo murugaba wixii markaas aay qabaan dadkii ku noolaa Deegaanka Arabsiyo. Waxaa laga badelay magacii hore ee Jeanne Dheam waxaana loogu magac-daray Jinow Cali Yare. Cali Yare ama Cali Hanfi alle naxariistii jannatul fardoowsa ha ka waraabiyee waxa uu ahaa Hogaankii hormood ee Doyayaashii Arabsiyo ee budhiga tacliimeed ee deegaanka bilow aas-aas waxbarasho u ahaa anoo ku soo qaadan doona qaaybaha dambe ee qoraakaayga aan uugu magacdaray milicsigii Arabsiyo iyo aas-aaskii magaalo. markaa cali hanfi (Cali Yare) waxa uu ahaa masuulkii kafaala qaadey Jeanne Dheam ku noolaashaheeda Arabsiyo waxaanu ku daray in uu xilsiga saarayo daryeelkiisa sida gabdhaha uu dhalay oo kale waxaanu uugu wan qalay Jinow Cali Hanfi.
Sawarirada halkan idiinka muuqdaa waxa aay Jeanne Dheam qadey Bishii shanaad 1968 kii, sawiradan bal aan soo qaato marka hore sawirka koowaad oo ah Hooyo Xaawo Saleban oo ka mid ahaayd hooyooyinkii wax ku iibin jirey suuqii 1950s ilaa 1960s kii yaaley magaalada Arabsiyo, suuqaas waxa uu ka soo bilaami jirey sakadii tukaankii Cali Yare ilaa guryihii suufi nuuriye ee aay ku yaaleen aqalkii reer ciise kibaaryo. waxa aay Hooyo Xaawa hortiisa wax ku iibin jirtey suuqii ku yaaley suufi -nuuriye hortiisa.
Hooyo Xaawa sawirkan waxa aay Jeanne Dheam kaga qaadey gurigii inanteeda oo aay la daganaayd jaarna ahaayeen Jeanne Dheam, gurigani waa guri aad iigu reebay xasuus badan oo yaraantaaydii in badan baan ku soo nooladay anagoo alaybadey markaanu kani maadno ku nasan jirney gurigan oo uu daganaa adeer kay muuse Egeh Ahmed ama loo yaqaana Xabadikeentey ilaahaay naxariistiisa janno haka waraabiyee aamiin. Gurigan ka hor inaanu ijaaran adeerkay 1971 kii waxaa gurigan daganaa aamina sheedaal oo aay walaalo ahaayeen cabdilaahi sheedaal, markaas gurigan oo ka koobnaa qol yar iyo mid weyn ,darad , musqul iyo madbakhan hortiisa aay hooyo xaawo lagu sawiray ayaa Hooyo Xaawa aay la noolaayd inanteeda Amina Sheedaal oo ahaayd mulkiilaha gurigan iyo midkale oo ka sii jeeda daradan gurigan. Markaas adeerkay baa ka jaartey gurigan Amiina Sheedaal waxaanay iyada iyo hooyo xaawi u guureen gurigii kale ee ka sii jeeday oo aay la aahayd Amina Cabdillaahi.
Arabsiyo waxaa uu sanadkaa 1967 kii dambayaaqadiisii ee aay Jeanne Dheam magaalada Arabsiyo soo degtey xilli magaalada Arabsiyo guri la galaba laga waayey waayo waxaa mahaalada Arabsiyo isla marqudha ku kulmey oo magaaladii yaraayd buux-dhaafiyay laba qoxooti oo ka soo kala qaxay Jabuuti iyo Cadan.
Jabuuti waxaa ka dhacay poudrie ama buduryeelkii loo yaqaanay (independence) aandibaandaas ama xasuuqii poudrie oo aay qoxooti badan ka soo qaxeen mastacmarkii faransiiska oo si xun u xasuuqay dadkii shacabka reer Djibouti ku dhaqnaa oo dhamaantood lagu soo daadiyey xuduudkii soomalida ee low-yacado , poudrie ku waxa uu jabouti ka dhacay march 27 1967 xasuuqaas oo loo yaqaano ( Independence) ama Aandibaandaas. Isla sannadkaas waxaa Iyana Cadan ka dhacay Dagaalkii jabahadihii carbeed oo loo yaqaanay Taxriir ka ayaa dagaal culus sanadkaa 1967 uu yementa koonfureed gaar ahaan magaalada Cadmeed uu dagaal qaraar ku dhexmaray iyaga iyo ciidamadii Ingiriiska markaas sannadkaa 1967 kii Arabsiyo waxa aay la ciirciiraysaa dad oo haddii aad usha kor u tuurto dhulka kuma dhacaayso waayo waxaa ku kulmay qoxootigii cadmeed oo loo bixiyey xabadi keentey iyo qoxootigii poudrie-ga ee jabouti, adeerkay xabad ama muuse cige axmed waxa uu ka mid ahaa qoxootigaa cadmeed sidaasaa laagu bixiyay xabadi-keentey, Aabahay jaambiir cige iyo Hooyadaydi alle yarxam labadoodaba e aamiin aamiin iyo anoo yar oo bil jirana waxaan ku ka soo qaxnay Djibouti oo Poudrie baanu nahay.
Aasaaskii Waxbarasho Ee Arabsiyo Duqaaydii Bud-dhigeeda U Ahaa. Ilaayskaas
Waxbarashada Dugsi hoose ee laga yagleelo magaalada Arabsiyo waxa uu bilaamay sanadkii ama gu,gii 1958 kii, intiisa xlligaa ka horaaysey magaalada Arabsiyo maay lahaay wax Dugsi hoose ama ku Dhexeba, waxaana aay ardaydu waxbarasho iskuul u aadi jireen Dugsigii hoose ee Gabiley ku yaaley, taasina waxa aay ku tusaysaa in aaney ka hor 1958 aaney Arabsiyo yeelan tacliin waxbarasho oo aay mustacmaradii ingiriisku ku lug lahaayd marka laga reebo madarasadii carabiga ahaayd ee Aw-gaab oo ahaa Axmed Aw-Gaab aabihii iyo malcaamad quraankii uu dhigi jirey oo quraanka lagu baran jirey macalin (Aw-Axmed Cumar Giriig).
Duqaaydii Arabsiyo marka aay arkeen oo aay dhibtey Dugsi la,aanta waxbarasho ee ku waajahan ubadkooda iyo mustaqbalka madoow ee aay aqoon la,aantu ubadkooda galabsiinaayso ayaa maalin maalmaha ka mida aay Odayaashii magaalada oo aay hormood u ahaayeen:-
1- CALI HANFI ( CALI YARE)
2-AXMED GURE
3-IBRAAHIM NADIIF ARABSIYO SENIOR MAYOR
4-SHEEKH CUMAR LIIBAN (ABU-FOQORA)
Isku yimaadeen waxaana shir ku gaadheeyn in aay District Commision kii Ingriiska ee Gabiley joogay aay u tagaan oo aay waydiistaan in Dugs waxbarsho looga dhiso magaalada Arabsiyo macalimiina aay dawlada Ingiriisku u keento .
Markii aay dhiisigii Ingiriis Odayaashii aay u tageen si fiican buu u qaabiley waanu
dhagaaystey arinkii aay uu la socdeen, markii aay Odayaashii dhamaysteen waxa qaatey hadalkii Dhisigii Ingiriis ee Gabiley fadhiyey waxaanu ku yidhi anigu waaxan idiin hayaa macalimiintii ee inta goob waxbarasho la idiiyn dhisaayo idi ku marka hore la yimaada goob ardayda wax loogu sii dhigo.
Waxbarashada Dugsi hoose ee laga yagleelo magaalada Arabsiyo waxa uu bilaamay sanadkii ama gu,gii 1958 kii, intiisa xlligaa ka horaaysey magaalada Arabsiyo maay lahaay wax Dugsi hoose ama ku Dhexeba, waxaana aay ardaydu waxbarasho iskuul u aadi jireen Dugsigii hoose ee Gabiley ku yaaley, taasina waxa aay ku tusaysaa in aaney ka hor 1958 aaney Arabsiyo yeelan tacliin waxbarasho oo aay mustacmaradii ingiriisku ku lug lahaayd marka laga reebo madarasadii carabiga ahaayd ee Aw-gaab oo ahaa Axmed Aw-Gaab aabihii iyo malcaamad quraankii uu dhigi jirey oo quraanka lagu baran jirey macalin (Aw-Axmed Cumar Giriig).
Duqaaydii Arabsiyo marka aay arkeen oo aay dhibtey Dugsi la,aanta waxbarasho ee ku waajahan ubadkooda iyo mustaqbalka madoow ee aay aqoon la,aantu ubadkooda galabsiinaayso ayaa maalin maalmaha ka mida aay Odayaashii magaalada oo aay hormood u ahaayeen:-
1- CALI HANFI ( CALI YARE)
2-AXMED GURE
3-IBRAAHIM NADIIF ARABSIYO SENIOR MAYOR
4-SHEEKH CUMAR LIIBAN (ABU-FOQORA)
Isku yimaadeen waxaana shir ku gaadheeyn in aay District Commision kii Ingriiska ee Gabiley joogay aay u tagaan oo aay waydiistaan in Dugs waxbarsho looga dhiso magaalada Arabsiyo macalimiina aay dawlada Ingiriisku u keento .
Markii aay dhiisigii Ingiriis Odayaashii aay u tageen si fiican buu u qaabiley waanu
dhagaaystey arinkii aay uu la socdeen, markii aay Odayaashii dhamaysteen waxa qaatey hadalkii Dhisigii Ingiriis ee Gabiley fadhiyey waxaanu ku yidhi anigu waaxan idiin hayaa macalimiintii ee inta goob waxbarasho la idiiyn dhisaayo idi ku marka hore la yimaada goob ardayda wax loogu sii dhigo.
Intii aan goobtiiba laga dhaqaaqin ee la horjoogo Dhisigii Ingiriis waxa uu Cali Hanfi markiiba uu ku dhawaaqay in laba makhsin oo suuqii hoose ee maasjidka Arabsiyo u dhawaa oo uu lahaa Cali Hanfi uu u hibeeyay Ardaydii Deegaanka Arabsiyo. Isla markii Cali balan qaadey Goobtii-waxbarasho waxa uu Dhiisigii Ingiriisna markiiba u direy magaalada Arabsiyo Labadee macalin ee uugu horeeyay wax dhigid oo baal-dahaba kaga jira kobcintii ilaays aqooneed ee barbaarisay ubaxii Arabsiyo, Labadaas macalina waxa aay kala ahaayeen sidan:-
1- Macalin Faysal Cumar Mushteeg
2-Macalin Aw-jaamac'
Ardaydii uugu horaysey ee Dugsiga hoose labadii qol ee Cali Hanfi ku deeqay kabilaabayna waxa aay kala ahaayeen:_
1-ismaaciil Cali Hanfi
2-maxamuud Cali Hanfi
3-Adam Cabdillaahi Hanfi
4-Cabdi Cumar Ducaale
5-Mohamoud Youssuf Ismail
6-Ina Carab Obsiye
7-pro Abdi Jama Dhimbiil (Shabcaan)
8-Ahmed Abdillahi Bulxan (Ahmed Habeeno)
Ardaydaas oo ah kuwii uugu horeeyay intaas baan ka xasuustaa
5-Axmed Cabdillahi Bulxan
6-Shabcaan
7-Ismaaciil Aw-Adan Cumar Giriig
8- Ina Carab Obsiye
Intaas baa xasuustaaydiiya inta aanan garanaayn ku darsada idinku
Mahadsanidin
1- Macalin Faysal Cumar Mushteeg
2-Macalin Aw-jaamac'
Ardaydii uugu horaysey ee Dugsiga hoose labadii qol ee Cali Hanfi ku deeqay kabilaabayna waxa aay kala ahaayeen:_
1-ismaaciil Cali Hanfi
2-maxamuud Cali Hanfi
3-Adam Cabdillaahi Hanfi
4-Cabdi Cumar Ducaale
5-Mohamoud Youssuf Ismail
6-Ina Carab Obsiye
7-pro Abdi Jama Dhimbiil (Shabcaan)
8-Ahmed Abdillahi Bulxan (Ahmed Habeeno)
Ardaydaas oo ah kuwii uugu horeeyay intaas baan ka xasuustaa
5-Axmed Cabdillahi Bulxan
6-Shabcaan
7-Ismaaciil Aw-Adan Cumar Giriig
8- Ina Carab Obsiye
Intaas baa xasuustaaydiiya inta aanan garanaayn ku darsada idinku
Mahadsanidin
No comments:
Post a Comment
waad ku mahad santahay fikrad dhiibashadaada